پڕۆژەی سەربەخۆیی زانكۆكان؛ لەنێوان ئازادیی ئەكادیمی و هەژموونی دیكتاتۆریەتی بچووكدا

پەنجەرە

ڕاگەیاندنی پڕۆژەی "سەربەخۆیی زانكۆكان" لەلایەن بەڕێز وەزیری خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستییەوە، لە ڕووی تیۆریی و مەعریفییەوە هەنگاوێكی مۆدێرن و پێویستە بۆ لابردنی كۆسپەكان و خێراكردنی ڕەوتی زانست، بەڵام كاتێك ئەم پڕۆژەیە دەخرێتە سەر زەمینەی واقیعی زانكۆكانی هەرێم، كۆمەڵێك پرسیاری جدی  دێنە ئاراوە سەبارەت بەوەی ئایا ژێرخانی كارگێڕی و ئەخلاقیی بەڕێوەبردن لە زانكۆكانماندا ئامادەیە بۆ ئەم سەربەخۆییە، یان ئەمە دەبێتە دەروازەیەك بۆ گۆڕینی "بیرۆكراسیەتی ناوەندی" بۆ "ستەمكاریی لامەركەزی" و بەهێزكردنی ئەو دیكتاتۆریەتە بچووكانەی كە ئێستا وەك گرێیەکی شێرپەنجەیی لە جەستەی زانكۆكاندا دەبینرێن.  

"دیكتاتۆریەتی بچووك" و "مەزاجی شەخسی" دوو لە مەترسیدارتین دیاردەكانن كە بەربەستی سەرەكی لەبەردەم پڕۆسە زانستیی و كارگێڕییەكان دروست دەكەن و ئەوەی ئەمڕۆ لە بەشێك لە زانكۆكان دەگوزەرێت، بریتییە لە جۆرێك لە "فیرعەون بوون"ی كارگێڕی، بەشێوەیەک هەندێك لە دەسەڵاتدارانی زانكۆكان (لە سەرۆكایەتییەكانەوە تا ڕاگرایەتییەكان) پۆستەكانیان كردووەتە موڵكی شەخسی و بۆ مەرامی تایبەت بەكاریدەهێنن، بەمەش بەمەزاج كار لەسەر پڕۆسەیەك دەكرێت و هەر ئەو مەزاجەش ڕێگری لە چەندین پڕۆسەی تر دەكات.

 بێ هەڵوێستی بەشێكی تر لە دەسەڵاتدارانی زانكۆكان لە هەمبەر پێشلكارییەكانی لوتكەی دەسەڵات، پرسیاری جددی دروست دەكات و دەچێتە چوارچێوەی ناپیشەیی بوون و بەشێكە لەو فەوزا و نادادییەی كە ڕووبوڕووی دامەزراوە زانستییەكە دەبێتەوە. كارەساتە گەورەكە لەوەدایە كە تەنانەت فەرمانی وەزاری، كە واژۆی "سوور"ی وەزیری لەسەرە و بڕیاری ئەنجومەنی وەزارەتە، لەلایەن ئەم دەسەڵاتە لۆكاڵیانەوە پشتگوێ دەخرێت یان جێبەجێ ناكرێت. كاتێك ئەم دیاردەیە دەبێتە جێگەی ڕەخنە، ڕەنگە لەلای بەشێك لە دەسەڵاتدارانی وەزارەتەكەش ڕووبەڕووی وەڵامی توند و سەرزەنشتكردن ببیتەوە، بۆیە ئەگەر ئێستا كە وەزارەت دەسەڵاتی ناوەندییە و فەرمانەكانی "بێ ئەرزش" بكرێن، ئایا لە كاتی سەربەخۆیی تەواوەتیدا زانكۆ بەرەو چ ئاقارێك دەڕوات؟ ترسی ڕەوا لەوەدایە كە بەشێك لە زانكۆكان خەریكە فەزایەكیان بەسەردا زاڵ دەبێت كە نامۆیە بە ژینگەی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی.

پێش دەستپێكردنی پڕۆسەی زانكۆكان بەرەو سەربەخۆیی، پێویستە تیشك بخەینە سەر كۆمەڵێك دیاردەی شەرمهێن و پرسیاری بێ وەڵام كە بوونەتە هۆی بێئومێدییەكی گەورە و پێویستە ئەم پڕۆژەیە وەك دەرفەتێك بۆ بنەبڕكردنیان بەكاربهێنرێت. یەكێك لەو دیاردە مەترسیدارانە بریتییە لە پەیڕەونەكردنی بنەماكانی پڕۆسەی بۆڵۆنیا لە بەشێك لە پڕۆسەكانی خوێندن لە هەندێك زانكۆ، ئەمانە هەم نوكتەو هەم نائومێدیش بەرهەم دەهێنن، بەشێوەیەك روویداوە كە خوێندكار لە كاتی تاقیكردنەوەی نیوەی كۆرسدا مامۆستای وانەكەی ناسیوە، یان سیمیستەرێك بە سێ هەفتە بەڕێكراوە، ئەم سازشكردنانە لەسەر حسابی كواڵیتی خوێندنە، ئەمە دوو نمونە بوو، چەندین نمونەی تریش ووجودیان هەیە، هەروەها خاڵێكی تر بریتییە لە شاردنەوە و ونكردنی دۆسییە كەسییەكان، بەجۆرێك لە هیچ سیستەمێكی ئەكادیمی جیهانیدا ڕێگەپێدراو نییە دۆسییەی فەرمانبەرێك بۆ ماوەی ٤٠ و ٥٠ ڕۆژ لە ژووری دۆسییەكان (زاتیە) ببرێتە دەرەوە و ون بكرێت بەبێ ئەوەی كەس لێپرسینەوە بكات. 

هاوكات دیاردەیەكی تری قێزەون بریتییە لە تیرۆری كەسایەتی یان بەكارهێنانی خوێندكار و سۆشیاڵ میدیا بۆ ئامانجی كەسی و دروستكردنی شۆ و ڕیكلام بۆ بەرژەوەندیی كەسێكی باڵادەست، كە ئەمەش نەك هەر پێشێلكاریی یاساییە، بەڵکو داڕمانی ئەخلاقی ئەكادیمییە. سەرباری ئەمانە، فەوتاندنی مافی دارایی بەهۆی مەزاجی شەخسی و ڕاگرتنی مامەڵەكان و ونكردن و شاردنەوەی دۆكیومێنت و وەڵامنەدانەوەی نوسراو بووەتە هۆی فەوتاندنی مافی بەشێك لە مامۆستایان، كە پرسیار ئەوەیە ئایا سەربەخۆیی زانكۆكان دەبێتە هۆی گەڕاندنەوەی ئەم مافانە یان شەرعیەتدان بەم دزییە یاساییانە؟ یەكێكی تر لە گرفتەكان شاردنەوەی فەرمانەكانە، بەجۆرێك فەرمانی وەزاری هەیە بە مانگ و دوو مانگ لە لایەن دەسەڵاتدارانەوە دەشاردرێنەوە تەنها بۆ ئەوەی كەسێكی دیاریكراو سودمەند نەبێت یان بۆ مەبەستی سزادانی دەروونی. 

هەروەها ناكرێت باس لە تێكشكاندنی هەرەمی كارگێڕی نەكرێت، كاتێك بەرپرسێكی باڵا ڕاستەخۆ پەیوەندییەكانی پێكهاتەكان لە سەرچاوە مرۆییەكان دەخاتە دۆخێكی ناجێگیرەوە، ئەمەش كاریگەری سلبی دەبێت لەسەر كاركردن بەتیم و بۆ ماوەی چەندین مانگ هەموو هەماهەنگییەك دەوەستێت و دەیان دۆسییە بە موعەلەقی دەمێننەوە، ئەم دەستوەردانە وایكردووە ڕۆڵی ڕاگرێك یان سەرۆك بەشێك بێ ئەرزش بكرێت و ئەمەش ناوی "پێشێلكردنی یاسا"یە نەك بەڕێوەبردن.

بۆ كەمكردنەوەی ئەم دیاردانە و وەك بەشێك لەم پڕۆژەی سەربەخۆییە، پێویستیی دامەزراندنی "پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنیی دادپەروەری" یەكێكە لە هەنگاوە گرنگەكان، چونكە یەكێك لە گەورەترین كێشەكان ئەوەیە كە وێنە ڕاستەقینەكە وەك خۆی ناگات بە وەزیری خوێندنی باڵا و دیوارێكی ئەستوور لەنێوان وەزارەت و زانكۆكاندا دروستكراوە، بەجۆرێك نوسراوەكانی كۆلێجەكان بۆ سەرۆكایەتی زانكۆ بێ وەڵام دەمێننەوە یان نوسراوەكان بۆ وەزارەت بە "كەموكوڕی" و "بە ئەنقەست" بەرز دەكرێنەوە بۆ تێكدانی كارەكان. پێویستە ئەم پلاتفۆرمە ڕاستەخۆ لەژێر چاودێری وەزیر و لیژنەیەكی باڵای بێلایەن بێت، و تێیدا سكاڵاكار بتوانێت بە بەڵگەوە (نهێنی یان ئاشكرا) پێشێلكارییەكان بگەیەنێت، هەروەها كاتێكی دیاریكراو (Deadline) بۆ وەڵامدانەوەی هەموو نوسراوێك دابنرێت و دواكەوتن ببێتە هۆی سزای كارگێڕی. 

جەختكردنەوە لەسەر ئەم خاڵانە گرنگە چونكە سەربەخۆیی بەبێ لێپرسینەوە كارەساتە، بەتایبەت لەو جۆرە كۆمەڵگەیانەی كە زۆر دەرفەت بۆ مەزاجیەت دروستكراوە لە بڕیارداندا. ئەگەر ئەمڕۆ لەژێر سایەی "مەركەزیەت"دا فەرمانەكانی وەزارەت جێبەجێ نەكرێن و ئەنجامی لیژنەكان پەردەپۆش بكرێن و كەسانی خاوەن دۆسیە سزا نەدرێن، ئەوا لە سایەی "سەربەخۆیی زانكۆكان"دا دەسەڵاتدارانی زانكۆ دەبنە حاكمی ڕەها. بۆیە بەڕێز وەزیر، ئەم پڕۆژەیە دەرفەتێكی زێڕینە نەك تەنها بۆ سەربەخۆیی دارایی و زانستی، بەڵکو بۆ پاككردنەوەی زانكۆكان لەو "بیرۆكراسیەت و دیكتاتۆریەتە"ی كە زانستی خنكاندووە، تكایە با پێش بەخشینی سەربەخۆیی، میكانیزمێكی توند بۆ "سزادان دوای بەدواداچوون" دابنرێت، تا زانكۆكانمان نەبنە مەیدانی یەكلاییکردنەوەی گرێ دەروونییەكان و بەفیڕۆدانی سامانی گشتی.